कक्षा 8, रुचिरा भाग-3, हिंदी अनुवाद ओर प्रश्न उत्तर ((न चोरहार्य न राजहार्य न भ्रतृभाज्यं न च भारकारि।व्यये कृते वर्धति एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।।)BY SUJEET SIR,9709622037,8340763695 ARARIA, BIHAR.
गुफा की आवाज नहीं कभी भी मेरे द्धारा सुना गई
(मेरे द्धारा कभी भी गुफा की आवाज नहीं सुनी गई)
(मेने कभी गुफा की आवाज नहीं सुनी)
कस्मिंश्चित् वने खरनखरः नाम सिंहः प्रतिवसति स्म । सः कदाचित् इतस्ततः परिभ्रमन् क्षुधार्तः न किंचिदपि आहारं प्राप्तवान् । ततः सूर्यास्तसमये एकां महतीं गुहां दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्- "नूनम् एतस्यां गुहायां रात्रौ कोऽपि जीवः आगच्छति। अतः अत्रैव निगूढो भूत्वा तिष्ठामि" इति ।
अर्थ- किसी जंगल में खरनखर नाम का एक शेर रहता था। किसी समय (एकबार ) भूख से व्याकुल इधर-उधर घूमते हुए उसे कहीं पर भी भोजन नहीं मिला। तब सूर्य अस्त होने के समय एक बड़ी-सी गुफा देखकर उसने सोचा - "अवश्य ही इस गुफा में रात को कोई जानवर आता है। इसलिए यहीं छिप कर बैठ जाता हूँ ।
।
एतस्मिन् अन्तरे गुहायाः स्वामी दधिपुच्छः नामकः शृगालः समागच्छत् । स च यावत् पश्यति तावत् सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा दृश्यते, न च बहिरागता | शृगालः अचिन्तयत् - " अहो विनष्टोऽस्मि । नूनम् अस्मिन् बिले सिंहः अस्तीति तर्कयामि । तत् किं करवाणि ?"
अर्थ - इसी बीच गुफा का स्वामी दधिपुच्छ नाम का गीदड़ वहाँ आया। वह जहाँ तक देखता वहाँ तक शेर के पैरों के निशान गुफा में प्रवेश करते हुए दिखे, लेकिन बाहर आये हुए निशान दिखाई नहीं दिए। गीदड़ ने सोचा – अरे, मैं तो मारा गया। अवश्य ही इस गुफा में शेर है, ऐसा मैं सोचता हूँ । अतः अब क्या करूँ ।
एवं विचिन्त्य दूरस्थः रवं कर्तुमारब्धः- "भो बिल ! भो बिल ! किं न स्मरसि, यन्मया त्वया सह समयः कृतोऽस्ति यत् यदाहं बाह्यतः प्रत्यागमिष्यामि तदा त्वं माम् आकारयिष्यसि ? यदि त्वं मां न आह्वयसि तर्हि अहं द्वितीयं बिलं यास्यामि इति ।"
अर्थ- यह सोचकर उसने दूर से ही आवाज़ लगाना शुरू कर दिया। "हे गुफा ! हे गुफा ! क्या तुम्हें याद नहीं है कि मैंने तुम्हारे साथ समझोता किया है कि जब मैं बाहर से वापस आऊँगा तब तुम मुझे पुकारोगी। अगर तुम मुझे नहीं पुकारोगी तो मैं किसी दूसरी गुफा में चला जाऊँगा ।
तदहम् अस्य आहवानं करोमि । एवं सः बिले प्रविश्य मे भोज्यं भविष्यति ।
इत्थं विचार्य सिंह: सहसा
शृगालस्य आह्वानमकरोत् । सिंहस्य उच्चगर्जनप्रतिध्वनिना सा गुहा उच्चैः शृगालम् आह्वयत् । अनेन अन्येऽपि पशवः भयभीताः अभवन्। शृगालोऽपि ततः दूरं पलायमानः इममपठत् -
अर्थ- तो मैं इसे पुकारता हूँ। इस प्रकार वह गुफा में प्रवेश करके मेरा भोजन बनेगा। यह विचार करके शेर ने अचानक गीदड़ को पुकारा। शेर की गर्जना (दहाड़) की गूँज से उस गुफ़ा ने ज़ोर से गीदड़ को पुकारा। इससे जंगल के अन्य पशु भी डर गए। गीदड़ ने भी वहाँ से दूर भागते हुए यह पढ़ा (कहा )
अनागतं यः कुरुते स शोभते
स शोच्यते यो न करोत्यनागतम् ।
वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा
बिलस्य वाणी न कदापि मे श्रुता ।।
यः अनागतं कुरुते स शोभते। यो अनागतं न करोति स शोच्यते । अत्र वने संस्थस्य जरा समागता, बिलस्य वाणी मे कदापि न श्रुता ।
अर्थ- जो आने वाले दुख का समाधान कर लेता है वह सुखी रहता है । और जो आने वाले दुख का समाधान नहीं करता है वह दुखी रहता है। यहाँ जंगल में रहते-रहते मैं बूढ़ा हो गया लेकिन मैंने कभी गुफा की आवाज़ नहीं सुनी।
Question answer
2. एकपदेन उत्तरं लिखत -
क. सिंहस्य नाम किम् ?
खरनखरः
ख. गुहायाः स्वामी कः आसीत् ?
दधिपुच्छः
ग. सिंहः कस्मिन् समये गुहायाः समीपे आगतः ?
सूर्यास्तसमये
घ. हस्तपादादिकाः क्रियाः केषां न प्रवर्तन्ते ?
भयसन्त्रस्तमनसाम्
ङ. गुहा केन प्रतिध्वनिता ?
उच्चगर्जनेन
3. पूर्णवाक्येन उत्तरत
-
क. खरनखरः कुत्र प्रतिवसति स्म ?
उ. खरनखरः कस्मिंश्चित् वने प्रतिवसति स्म ।
ख. महतीं गुहां दृष्ट्वा सिंहः किम् अचिन्तयत् ?
उ. महतीं गुहां दृष्ट्वा सिंहः अचिन्तयत्, "नूनम् एतस्यां गुहायां रात्रौ कोऽपि जीवः आगच्छति। अतः अत्रैव निगूढो भूत्वा तिष्ठामि " इति ।
ग. शृगालः किम् अचिन्तयत् ?
उ. शृगालः अचिन्तयत्- "अहो विनष्टोऽस्मि । नूनम् अस्मिन् बिले सिंहः अस्तीति तर्कयामि । तत् किं करवाणि ?"
घ. शृगालः कुत्र पलायितः ?
उ. शृगालः दूरं पलायितः ।
ङ. गुहासमीपमागत्य शृगालः किं पश्यति ?
उ. गुहासमीपमागत्य शृगालः यावत् पश्यति तावत् सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा
दृश्यते, न च बहिरागता ।
च. कः शोभते ?
उ. यः अनागतं कुरुते सः शोभते ।
-
4. रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
क. क्षुधार्तः सिंहः कुत्रापि आहारं न प्राप्तवान् ।
उ. कीदृशः सिंहः कुत्रापि आहारं न प्राप्तवान् ?
ख. दधिपूच्छः नाम शृगालः गुहायाः स्वामी आसीत् ।
उ. किं नाम शृगालः गुहायाः स्वामी आसीत् ?
ग. एषा गुहा स्वामिनः सदा आहवानं करोति ।
उ. एषा गुहा कस्य सदा आह्वानं करोति ?
घ. भयसन्त्रस्तमनसां हस्तपादिकाः क्रियाः न प्रवर्तन्ते ।
उ. भयसन्त्रस्तमनसां कीदृशाः क्रियाः न प्रवर्तन्ते ?
ङ. आह्वानेन शृगालः बिले प्रविश्य सिंहस्य भोज्यं भविष्यति । उ. आहवानेन शृगालः कस्मिन् प्रविश्य सिंहस्य भोज्यं भविष्यति ?
5. घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत
क. गुहायाः स्वामी दधिपुच्छः नाम शृगालः समागच्छत् ।
ख. सिंहः एकां महतीं गुहाम् अपश्यत् ।
ग. परिभ्रमन् सिंहः क्षुधार्तो जातः ।
घ. दूरस्थः शृगालः रवं कर्त्तुमारब्धः । ङ. सिंहः शृगालस्य आह्वानमकरोत् ।
च. दूरं पलायमानः शृगालः श्लोकमपठत् ।
छ. गुहायां कोऽपि अस्ति इति शृगालस्य विचारः ।
5. उत्तर
क. परिभ्रमन् सिंहः क्षुधार्तो जातः ।
ख. सिंहः एकां महतीं गुहाम् अपश्यत् ।
ग. गुहायाः स्वामी दधिपुच्छः नाम शृगालः समागच्छत् ।
घ. गुहायां कोऽपि अस्ति इति शृगालस्य विचारः ।
ङ. दूरस्थः शृगालः रवं कर्तुमारब्धः ।
च. सिंहः शृगालस्य आह्वानमकरोत् ।
छ. दूरं पलायमानः शृगालः श्लोकमपठत् ।
6. यथानिर्देशमुत्तरत
क. 'एकां महतीं गुहां दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्'
अस्मिन् वाक्ये कति विशेषणपदानि संख्यया सह पदानि अपि लिखत-
उ. अस्मिन् वाक्ये द्वे विशेषणपदे स्तः ।
1. एकाम् 2. महतीम्
ख. तदहम् अस्य आह्वानं करोमि । अत्र 'अहम्' इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
सिंहाय
ग. यदि त्वं मां न आह्वयसि' अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
त्वम्
घ. ‘सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा दृश्यते अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ?
दृश्यते
ङ. 'वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा' अस्मिन् वाक्ये अव्ययपदं किम् ?
अत्र
7. मंजूषातः अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
नीचैः तदा कश्चन परम् यदि सहसा तर्हि यदा
च दूरे
एकस्मिन् वने ----------------व्याधः जालं विस्तीर्य------
स्थितः । क्रमशः आकाशात् सपरिवारः कपोतराजः------आगच्छत्।---------------कपोत: तण्डुलान् अपश्यन् -------तेषां लोभो जातः । परं राजा सहमतः नासीत् ।
तस्य युक्तिः आसीत्वने कोऽपि मनुष्यः नास्ति...........कुतः
तण्डुलानाम् सम्भवः । -------------राज्ञः उपदेशम् अस्वीकृत्य कपोताः तण्डुलान् खादितुं प्रवृत्ताः जाले
--------------- निपतिताः । अतः उक्तम् -----------
विदधीत ना क्रियाम् ।
विदधीत ना क्रियाम् ।
1.कश्चन2.दूरे
3.नीचैः
4.यदा
5.तदा
6.यदि
7.तर्हि
8. परम्
9.च
10.सहसा
The end।
